Słownik jednostek

dżul
Oznaczenie J. Jednostka pracy i energii w układzie SI, równa pracy wykonanej wówczas, gdy punkt przyłożenia siły jednego niutona pokonuje (w kierunku działania siły) odległość jednego metra. 1 dżul=10⁷ ergów=0,2388 kalorii. Nazwa wywodzi się od nazwiska Jamesa Prescotta Joule'a (1818-89).

amper
Oznaczenie A. Jednostka natężenia prądu elektrycznego w układzie SI. Jest to natężenie stałego prądu elektrycznego, który - płynąc w dwóch równoległych, nieskończenie długich, prostoliniowych przewodach o znikomo małym, kołowym przekroju, umieszczonych w próżni w odległości jednego metra jeden od drugiego - wywołałby powstanie między tymi przewodnikami siły Ampere'a (patrz prawo Ampere'a) równej 2×10^-7 N na każdy metr długości. Definicją tą zastąpiono poprzednio używany tzw. amper międzynarodowy, zdefiniowany jako prąd potrzebny do otrzymania 0,00111800 grama srebra z roztworu azotanu srebra w ciągu 1 sekundy. Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska André Marie Ampere'a (1775-1836).

angstrem
Oznaczenie . Pozaukładowa jednostka długości równa 10^-10 metra. Ciągle powszechnie stosowana do wyrażania długości fali i odległości międzycząsteczkowych, choć często zastępowana nanometrem (1 =0,1 nanometra). Nazwa pochodzi od nazwiska szwedzkiego pioniera spektroskopii Andersa Jonasa ngströma (1814-74).

atmosfera (atm)
Jednostka ciśnienia równa 101325 paskalom (760 mmHg). Rzeczywiste ciśnienie atmosferyczne fluktuuje wokół tej wartości. Jednostki używa się zwykle do określania ciśnień dużo większych odnormalnego ciśnienia atmosferycznego, np. w wysokociśnieniowych procesach chemicznych.

atomowa jednostka masy (a.j.m.)
Oznaczenieu. Jednostka masy używana do opisu mas atomowych. Wynosi 1/12 masy atomu izotopu węgla 12 i równa jest 1,66054×10^-27 kg. Jednostka ta wyparła obie dawne jednostki masy atomowej, fizyczną i chemiczną, oparte na masie tlenu 16, i bywa nazywana jednostką węglową lub daltonem.

bar
Jednostka ciśnienia w układzie CGS równa 10⁶ dyn na centymetr kwadratowy lub10⁵ paskali (około 750 mmHg lub 0,987 atmosfery). Milibar (1mbar=1hPa) był jednostką powszechnie stosowaną w meteorologii.

barn
Jednostka pola powierzchni używana dowyrażania przekroju czynnego w oddziaływaniach jądrowych z udziałem cząstek bombardujących. Jest ona równa 10^-28 metra kwadratowego. Nazwa pochodzi od angielskiego powiedzenia side of a barn, oznaczającego coś łatwego dotrafienia.

bekerel
Oznaczenie Bq. Jednostka aktywności promieniotwórczej w układzie SI. Nazwa pochodzi od nazwiska odkrywcy promieniotwórczości Antoine'a Henriego Becquerela (1852-1908).

bod
Jednostka szybkości transmisji danych w komputerze lub sygnałów w systemach telekomunikacyjnych. Gdy sygnał jest ciągiem bitów, szybkość mierzona w bodach oznacza liczbę bitów na sekundę. Nazwa pochodzi od nazwiska Jeana Maurice'a Emile'a Baudota (1845-1903).

debaj
Jednostka elektrycznego momentu dipolowego w układzie elektrostatycznym, używana doopisu momentów dipolowych cząsteczek. Jest to moment dipolowy wytworzony przez dwa punktowe ładunki elektryczne oprzeciwnych znakach umieszczone w odległości 10^-18 cm, jeśli każdy zładunków ma wartość równą jednostce elektrostatycznej ładunku. Jeden debaj ma wartość równą 3,33464×10^-30 kulomba razy metr.

decybel
Jednostka używana do porównywania dwóch poziomów natężenia, na ogół stosowana dosygnałów dźwiękowych lub elektrycznych. Choć decybel jest jedną dziesiątą bela, to właśnie decybel, a niebel jest powszechnie używany. Dwa poziomy natężenia P oraz P_o różnią się o n decybeli, jeżeli n =10log₁₀ P / P_o. Jeśli mierzy się poziom natężenia dźwięku P, to P_o jest poziomem odniesienia, za który zwykle przyjmuje się natężenie dźwięku o tejsamej częstości na granicy słyszalności.
Skala logarytmiczna jest wygodna, ponieważ ucho ludzkie reaguje na dźwięki w zakresie od 1 (ledwie słyszalne) do 10¹² (zaczynające sprawiać ból), a jeden decybel, reprezentujący wzrost o około 26%, jest wprzybliżeniu najmniejszą zmianą, jaką może rozróżnić ucho.

doba
Czas, w jakim Ziemia wykonuje pelny obrót wokól wlasnej osi. Doba średnia sloneczna jest przedzialem czasu pomiedzy dwoma kolejnymi przejściami Slonca przez poludnik niebieski. Jej dlugośc, wynosząca 24 godziny i rozumiana potocznie jako doba, jest średnią w roku wartością doby slonecznej. Doba gwiazdowa jest mierzona wzgledem gwiazd i jest o 4,09 minuty krótsza od doby średniej slonecznej w wyniku nalozenia ruchu orbitalnego Ziemi na jej ruch obrotowy.

dyna
Jednostka sily w ukladzie CGS; sila potrzebna do nadania masie jednego grama przyspieszenia 1 cm · s^–2. 1 dyna = 10^–5 niutona.

dzul
Oznaczenie J. Jednostka pracy i energii w ukladzie SI, równa pracy wykonanej wówczas, gdy punkt przylozenia sily jednego niutona pokonuje (w kierunku dzialania sily) odleglośc jednego metra. 1 dzul = 10⁷ ergów = 0,2388 kalorii. Nazwa wywodzi sie od nazwiska Jamesa Prescotta Joule'a (1818–89).

erg
Jednostka pracy lub energii w układzie CGS zdefiniowana jako praca wykonana przez siłę jednej dyny na drodze jednego centymetra. 1erg=10^-7 dżula.

ersted
Oznaczenie Oe. Jednostka natężenia pola magnetycznego w układzie CGS. Pole ma natężenie jednego ersteda, jeżeli działa siłą jednej dyny na znajdującysię w nim jednostkowy biegun magnetyczny. Jeden ersted jest równoważny 10³ /4 p A.m^-1 . Nazwa pochodzi od nazwiska Hansa Christiana Oersteda (1777-1851).

farad
Oznaczenie F. Jednostka pojemności w ukladzie SI. Jest to pojemnośc kondensatora, w którym róznoimienne ladunki na okladkach równe jednemu kulombowi wywolują róznice potencjalów równą jednemu woltowi. 1 F = 1 C · V^–1. W wielu zastosowaniach farad jest zbyt duzą jednostką; w praktyce uzywa sie mikrofaradów (1 mF = 10^–6 F). Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska Michaela Faradaya (1791–1867).

fermi
Jednostka dlugości uzywana dawniej w fizyce jądra atomowego. Jest równa 10^–15 m. W ukladzie SI odpowiada 1 femtometrowi (fm). Jej nazwa wywodzi sie od nazwiska fizyka amerykanskiego wloskiego pochodzenia, Enrico Fermiego (1901–54).

fon
Jednostka glośności dźwieku, która określa natezenie dźwieku w stosunku do tonu wzorcowego o ustalonym natezeniu i czestości. Ton wzorcowy ma zwykle czestośc 1 kiloherca i średnie nadciśnienie 2 × 10^–5 paskala. Obserwator slucha obu uszami na przemian tonu wzorcowego i dLwieku mierzonego. Nastepnie zwieksza sie natezenie tonu wzorcowego tak dlugo, az obserwator uzna, ze oba dLwieki mają to samo natezenie. Jezeli natezenie tonu wzorcowego trzeba bylo wzmocnic o n decybeli, to uznaje sie, ze dLwiek mierzony ma n fonów. Skala decybeli i skala fonów nie są identyczne, gdyz skala fonów jest subiektywna i zalezy od czulości ucha przy wykrywaniu zmian natezenia związanych ze zmianą czestości.

fot
1 fot = 10⁴ luksów = 1 lumen na metr kwadratowy.

fresnel
¹² herców. W ukladzie SI jednostka ta jest równa 1 terahercowi (THz). Nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego fizyka Augustina Jeana Fresnela (1788–1827).

gaus
Oznaczenie Gs. Jednostka indukcji magnetycznej w ukladzie CGS. 1 gaus = 10^–4 tesli.

gilbert
Oznaczenie Gb. Jednostka sily magnetomotorycznej w ukladzie CGS równa 10/4p » 0,79577 amperozwojów. Nazwe swą wywodzi od nazwiska angielskiego lekarza Williama Gilberta (1544–1603).

gram
Oznaczenie g. Jedna tysieczna cześc kilograma. Gram jest jednostką podstawową masy w ukladzie CGS.

grej
Oznaczenie Gy. Jednostka pochlonietej dawki promieniowania jonizującego w ukladzie SI. Nazwa pochodzi od nazwiska brytyjskiego radiobiologa Louisa Harolda Graya (1905–65).

henr
Oznaczenie H. Jednostka indukcyjności w układzie SI równa indukcyjności zamkniętego obwodu, w którym jest wytwarzana siła elektromotoryczna jednego wolta, kiedy prąd elektryczny w obwodzie zmieniasię jednostajnie z szybkością jednego ampera na sekundę. Nazwa pochodzi od nazwiska amerykańskiego fizyka Josepha Henry'ego (1797-1878).

herc
Oznaczenie Hz. Jednostka częstości (częstotliwości) w układzie SI, równa jednemu cyklowi nasekundę. Nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego fizyka Heinricha Hertza (1857-94).

henr
Oznaczenie H. Jednostka indukcyjności w ukladzie SI równa indukcyjności zamknietego obwodu, w którym jest wytwarzana sila elektromotoryczna jednego wolta, kiedy prąd elektryczny w obwodzie zmienia sie jednostajnie z szybkością jednego ampera na sekunde. Nazwa pochodzi od nazwiska amerykanskiego fizyka Josepha Henry'ego (1797–1878).

herc
Oznaczenie Hz. Jednostka czestości (czestotliwości) w ukladzie SI, równa jednemu cyklowi na sekunde. Nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego fizyka Heinricha Hertza (1857–94).

jednostka astronomiczna (AU, j.a.)
Zaokrąglona wartość średniej odległości Ziemi odSłońca, przyjęta jako 149600000 km (499 sekund świetlnych).

kaloria
kaloria
Ilośc ciepla potrzebna do podniesienia temperatury 1 grama wody o 1°C (1 K). Kaloria, jednostka ciepla w ukladzie CGS, jest obecnie w duzym stopniu zastepowana dzulem, jednostką ciepla w ukladzie SI. 1 kaloria = 4,1868 dzula.

kandela
Oznaczenie cd. Jednostka światlości w ukladzie SI, równa światlości, jaką ma w danym kierunku Lródlo, które emituje promieniowanie monochromatyczne o czestości 540 × 10¹² Hz, przy czym natezenie promieniowania w tym kierunku wynosi 1/683 wata na steradian.

kelwin
Oznaczenie K. Jednostka temperatury termodynamicznej w ukladzie SI, równa 1/273,16 cześci temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody. Wielkośc kelwina jest równa wielkości stopnia w skali Celsjusza, a temperatura wyrazona w stopniach Celsjusza jest liczbowo równa temperaturze wyrazonej w kelwinach pomniejszonej o 273,15, czyli temperatura °C = temperatura K –273,15. Zero bezwzgledne temperatury to temperatura 0 K (–273,15°C). Wcześniejsza nazwa „stopien Kelvina” (oznaczenie °K) zostala zarzucona zgodnie z miedzynarodowym porozumieniem z 1967 r. Nazwa wywodzi sie od tytulu lord Kelvin Williama Thomsona (1824–1907).

kilogram
Oznaczenie kg. Jednostka masy w ukladzie SI, zdefiniowana jako masa równa masie miedzynarodowego wzorca platynowo–irydowego, przechowywanego w Miedzynarodowym Biurze Wag i Miar w Sèvres pod Paryzem.

kilowatogodzina
Oznaczenie kWh. Handlowa jednostka energii elektrycznej. Odpowiada zuzyciu mocy 1000 watów w ciągu jednej godziny.

kiur
Dawna jednostka aktywności promieniotwórczej. Nazwa pochodzi od nazwiska Marii Sklodowskiej–Curie (1867–1934).

kon mechaniczny
Jednostka mocy równa 735,49875 W.

kulomb
Oznaczenie C. Jednostka ladunku elektrycznego w ukladzie SI, równa ladunkowi, jaki przenosi prąd o natezeniu jednego ampera w czasie jednej sekundy. Nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego fizyka Charles'a Augustina de Coulomba (1736–1806).

lambert
Dawna jednostka luminancji równa luminancji jednorodnie promieniującej powierzchni, która emituje lub odbija jeden lumen na centymetr kwadratowy. W przyblizeniu równa 3,18 × 10³ Cd · m^–2. Nazwana na cześc Johanna Heinricha Lamberta (1728–77)

litr
Oznaczenie l lub L. Jednostka w systemie metrycznym traktowana jak specjalna nazwa decymetra sześciennego. Wcześniej byla zdefiniowana jako objetośc 1 kilograma czystej wody w temperaturze 4°C przy standardowym ciśnieniu; tak zdefiniowany 1 L jest równy 1,000028 dm³.

luks
Oznaczenie lx. Jednostka natezenia oświetlenia w ukladzie SI równa natezeniu oświetlenia dawanemu przez strumien świetlny 1 lumena rozlozony równomiernie na powierzchni 1 metra kwadratowego.

lumen
Oznaczenie lm. Jednostka strumienia świetlnego w ukladzie SI równa strumieniowi wysylanemu przez punktowe Lródlo światla o jasności 1 kandeli w kącie brylowym 1 steradiana.

lumen
Oznaczenie lm. Jednostka strumienia świetlnego w układzie SI równa strumieniowi wysyłanemu przez punktowe źródło światła o jasności 1 kandeli wkącie bryłowym 1 steradiana.

makswel
makswel
Jednostka strumienia magnetycznego w ukladzie CGS. Gdy indukcja magnetyczna równa jest 1 gausowi, strumien magnetyczny 1 makswela przecina powierzchnie 1 centymetra kwadratowego prostopadlą do linii pola. 1 makswel jest równy 10^–8 webera. Jednostka zostala nazwana na cześc Jamesa Clerka Maxwella (1831–79).

metr
Oznaczenie m. Jednostka dlugości w ukladzie SI równa dlugości drogi, jaką przebywa światlo w prózni w czasie 1/(2,99792458 × 10⁸) sekundy. Definicja ta zostala przyjeta przez XVII Generalną Konferencje Miar w październiku 1983 r. i zastąpila definicje z 1967 r. opartą na świeceniu atomu kryptonu: 1 m º 1 650 763,73 dlugości fali w prózni promieniowania odpowiadającego przejściu miedzy poziomami 2p¹⁰ i 5d⁵ w izotopie ⁸⁶Kr. Ta zaś zastąpila w 1958 r. starszą definicje, wedlug której 1 metr byl równy dlugości wzorcowej sztaby irydowo–platynowej. Gdy wprowadzano we Francji w 1791 r. uklad metryczny, 1 metr mial byc jedną dziesieciomilionową cwiartki poludnika ziemskiego przechodzącego przez Paryz. Trudności pomiarów geodezyjnych przekonaly o niepraktyczności takiego wzorca i w 1793 r. skonstruowano wzorcową platynową sztabe metrową, tzw. metr archiwalny.

mikrometr
Jednostka dlugości równa >10^–6 m. Dawna nazwa: mikron.

mikron
Dawna nazwa jednostki w ukladzie SI; obecna nazwa – mikrometr.

mila morska
Miara dlugości uzywana w marynarce, równa 1852 m.

minuta
1. Jedna sześcdziesiąta godziny.
2. Jedna sześcdziesiąta stopnia (kątowego).

mmHg
Jednostka ciśnienia nie naleząca do ukladu SI, równa ciśnieniu wywieranemu w standardowych warunkach (normalne przyspieszenie ziemskie, temperatura 0°C) przez jeden milimetr slupa rteci, czyli 133,322 paskala.

mol
Oznaczenie mol. Jednostka liczności materii w ukladzie SI, równa liczności materii w ukladzie zawierającym liczbe cząsteczek, atomów, jonów lub elektronów równą liczbie atomów zawartych w masie 0,012 kg wegla ¹²C. Wartośc liczbowa masy wyrazonej w gramach jednego mola związku chemicznego jest równa wzglednej masie cząsteczkowej tego związku. Dawniej mol byl synonimem gramocząsteczki.

neper
Jednostka używana zwłaszcza w telekomunikacji do wyrażania wzmocnienia lub tłumienia mocy elektrycznej, natężenia prądu itp. Określa logarytm naturalny ilorazu dwóch wartości tej samej wielkości. Jeśli na przykład osłabienie amplitudy od A₁ do A₂ odpowiada N neperom, to

N = ln( A₂ / A₁ ).

1neper 8,686 decybela. Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska wynalazcy logarytmów naturalnych, Johna Napiera (1550-1617).

nit
Oznaczenie nt. Jednostka luminancji równa jednej kandeli na metr kwadratowy.

niuton
Oznaczenie N. Jednostka siły w układzie SI. Jest to siła potrzebna donadania masie 1 kg przyspieszenia 1m.s^-2. Nazwa pochodzi od nazwiska sir Isaaca Newtona (1642-1727).

om
Oznaczenie W. Jednostka oporu elektrycznego w układzie SI. Jest to opór między dwoma punktami przewodnika, gdy przyłożenie między tymi punktami różnicy potencjałów 1 wolta wywołuje przepływ prądu onatężeniu 1 ampera. Dawniej om międzynarodowy był definiowany za pomocą oporu słupa rtęci. Nazwa pochodzi od nazwiska Georga Ohma (1787-1854).

parsek
Oznaczenie pc. Jednostka długości używana wastronomii. Jest to odległość, z której 1 jednostka astronomiczna, czyli długość równa średniej odległości Ziemia-Słońce, widziana jest pod kątem 1''. 1 parsek równa się 3,0857×10¹⁶ m, czyli 3,2616 roku świetlnego.

paskal
Oznaczenie Pa. Jednostka ciśnienia w układzie SI, równa jednemu niutonowi na metr kwadratowy.

puaz
Oznaczenie P. Jednostka lepkości dynamicznej w układzie CGS, równa sile stycznej, wyrażonej w dynach na centymetr kwadratowy, potrzebnej do podtrzymania różnicy prędkości jednego centymetra nasekundę dwóch równoległych warstw cieczy oddalonych o 1 centymetr. 1 puaz równasię 0,1N.s.m^-2.

radian

Oznaczenie rad. Jednostka kąta plaskiego, pochodna w ukladzie SI.

rhe
Jednostka plynności, równa odwrotności puaza.

rok
Miara czasu, na której oparty jest kalendarz. Jest to czas potrzebny Ziemi na wykonanie jednego pelnego obiegu wokól Slonca. Rok kalendarzowy (rok zwykły) obejmuje przecietnie 365,25 doby średniej slonecznej; wartośc ta wynika z trzech kolejnych lat zwyklych, skladających sie z 365 dób, po których nastepuje jeden rok przestepny, trwający 366 dni. Rok zwrotnikowy (albo rok astronomiczny) jest odstepem czasu miedzy dwoma kolejnymi przejściami Slonca średniego przez średni punkt równonocy wiosennej; trwa on 365,242 doby średniej slonecznej. Rok gwiazdowy jest okresem obiegu Slonca po ekliptyce, po którym znajdzie sie ono na tle tych samych gwiazd; trwa on 365,256 doby średniej slonecznej. Rok anomalistyczny jest średnim odstepem czasu miedzy kolejnymi przejściami Ziemi przez peryhelium; trwa on 365,259 doby średniej slonecznej.

rok świetlny
Jednostka dlugości stosowana w astronomii; jest to odleglośc pokonywana przez światlo poruszające sie w prózni w ciągu jednego roku. Rok świetlny jest równy 9,4650 × 10¹⁵ m.

sekunda
Oznaczenie s. Jednostka czasu w ukladzie SI, równa czasowi trwania 9 192 631 770 okresów fali świetlnej promieniowania odpowiadającego przejściu miedzy dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego atomu cezu–133.

simens
Oznaczenie S. Jednostka przewodności elektrycznej w ukladzie SI, równa przewodności obwodu lub elementu, którego opór elektryczny wynosi 1 om. 1S = 1 W^–1. Nazwa pochodzi od nazwiska Ernsta Wernera von Siemensa (1816–92).

siwert
Jednostka równowaznika dawki w ukladzie SI. Nazwa pochodzi od nazwiska szwedzkiego fizyka Rolfa Sieverta (1896–1966).

steradian
Oznaczenie sr. Jednostka pochodna ukladu SI, określająca kąt brylowy o wierzcholku w środku kuli, wycinający z powierzchni tej kuli pole równe kwadratowi jej promienia.

stokes
Oznaczenie St. Jednostka lepkości kinematycznej w ukladzie CGS, równa ilorazowi lepkości dynamicznej plynu, wyrazonej w puazach, i jego gestości w gramach na centymetr sześcienny. 1 stokes = 10^–4 m² · s^–1. Nazwa pochodzi od nazwiska sir George'a Gabriela Stokesa (1819–1903).

stopien
Jednostka kąta plaskiego równa 1/360 kąta pelnego.

tesla
Oznaczenie T. Jednostka SI indukcji magnetycznej, równa indukcji magnetycznej jednorodnego pola magnetycznego, wktórym naprzekrój poprzeczny 1 metra kwadratowego przypada strumień magnetyczny 1 webera, czyli 1T=1Wb.m^-2. Nazwa pochodzi od nazwiska Nikoli Tesli (1870-1943), amerykańskiego inżyniera elektryka pochodzenia chorwackiego.

tona
Jednostka masy równa 1000 kg.

wat
Oznaczenie W. Jednostka mocy w układzie SI, zdefiniowana jako moc jednego dżula nasekundę. W odniesieniu do elektryczności jeden wat jest równy szybkości zmian przekształcania energii przez prąd elektryczny o natężeniu jednego ampera, płynący przez przewodnik, na którego końcach utrzymywana jest różnica potencjałów jednego wolta. Jednostka nosi nazwę od Jamesa Watta (1736-1819).

weber
Oznaczenie Wb. Jednostka strumienia magnetycznego w układzie SI równa strumieniowi, który przenikając jeden zwój obwodu, wytwarza w nim SEM jednego wolta, gdy jest zmniejszany jednostajnie do zera w ciągu jednej sekundy. Nazwa pochodzi od nazwiska Wilhelma Webera (1804-91).

wolt
Oznaczenie V. Jednostka potencjału elektrycznego, różnicy potencjałów lub SEM w układzie SI, zdefiniowana jako różnica potencjałów między dwoma punktami przewodnika, przy której podczas przepływu prądu onatężeniu jednego ampera wydzielona jest między tymi punktami moc 1 wata. Nazwa pochodzi od nazwiska Alessandra Volty (1745-1827).